Γιατί δεν αρέσουν τα σχολικά βιβλία

Ο Χρ. Λ. Τσολάκης γράφει για τον ρόλο των διδακτικών βιβλίων στην εκπαιδευτική διαδικασία, σκοπός της οποίας (πρέπει να) είναι ο «δρων άνθρωπος» σε ένα δημιουργικό σχολείο.

Reblogged from: http://www.tovima.gr
Τα σημερινά σχολικά βιβλία διακρίνονται από στατικότητα και παθητικότητα. Γι' αυτό και οι μαθητές δεν τα αγαπούν και όταν ακόμη αυτά έχουν εκδοθεί σύμφωνα με τους τελευταίους κανόνες της εκδοτικής τέχνης και τεχνικής. Είναι βιβλία που εξωθούν δάσκαλο και μαθητή στην απομνημόνευση. Οι εξαιρέσεις είναι ελάχιστες.

Από πλευράς περιεχομένου, πάλι, τα περισσότερα είναι φορτωμένα με άφθονη ύλη. Οι συντάκτες των Αναλυτικών Προγραμμάτων και οι συγγραφείς νομίζουν ότι το παιδί πρέπει να μάθει όσα περιέχονται στην επιστημονική βιβλιογραφία.

Στήνει έτσι ο καθένας τους το βιβλίο του ώστε να σε αφήνει με την εντύπωση ότι θεωρεί όλο τον διδακτικό χρόνο ενός μαθητή ή ενός σχολείου διδακτικό χρόνο προορισμένο μόνο για το δικό του γνωστικό αντικείμενο. Μέσα του λειτουργεί, και του υπαγορεύει αυτή τη συμπεριφορά, ο homo sapiens, που εκφράζεται στο σχολείο με το σοφό παιδί.
Δεν έχουν συνειδητοποιήσει οι συγγραφείς ότι ο homo sapiens έχει περάσει στη δύση της διαδρομής του. Περιθωριοποιήθηκε από τον αλματώδη πολλαπλασιασμό των γνώσεων, οι οποίες έγιναν τόσο πολλές ώστε να μην είναι δυνατόν να κατακτηθούν από κανέναν. Γι' αυτό και σκοπός της εκπαίδευσης δεν πρέπει να είναι τώρα ο σοφός άνθρωπος αλλά ο δημιουργικός, αυτός που μαθαίνει να μαθαίνει, να δαμάζει τη γνώση και να τη χρησιμοποιεί για μια νέα και ωφέλιμη δημιουργία. Ετσι, άλλωστε, οδηγείται και στην ολοκλήρωσή του.

Ο μαθητής και ο δάσκαλος

Συνεπώς οι συγγραφείς των διδακτικών βιβλίων είναι ανάγκη να προσφέρουν στο παιδί εκείνες από τις γνώσεις που θα το βοηθήσουν να ελευθερώσει τις «δυνάμει» υπάρχουσες μέσα του μορφωτικές δυναμικές και να τις καταστήσει «ενεργεία» κατά τον Αριστοτέλη. Μεγαλύτερη αξία από τις γνώσεις έχει η ικανότητα να αποκτά κανείς τις γνώσεις μέσα από διαδικασίες οι οποίες προσφέρουν ως αμοιβή όχι τον βαθμό μιας ψυχρής αξιολόγησης αλλά κάτι πολυτιμότερο και μοναδικό, την ικανοποίηση της δημιουργίας. Γι' αυτό και ο μαθητής, που μέσα από τέτοιες διαδικασίες μάθησης μαθαίνει πώς να μαθαίνει, πώς να δημιουργεί και πώς μέσα από τη δημιουργία του να γεύεται την ικανοποίηση της προσφοράς, κατακτά τη μία μετά την άλλη τις μορφές της γνώσης, της σκέψης, του λόγου, της τέχνης• όχι για να γίνει επιστήμων με τη γνώση, φιλόσοφος με τη σκέψη, λογοτέχνης με τον λόγο, καλλιτέχνης με την τέχνη, αλλά για να γίνει ελεύθερος, ολοκληρωμένος, δηλαδή, άνθρωπος• διότι η γνώση, η σκέψη, ο λόγος, η τέχνη ελευθερώνουν τις δημιουργικές/δραστικές δυναμικές του νέου ανθρώπου: τον ολοκληρώνουν.

Αλλωστε κίνηση στην κίνηση είναι η ψυχή του παιδιού, κίνηση στην κίνηση είναι και η σκέψη του, κινητικό οφείλει να είναι και το διδακτικό του βιβλίο, δυναμική/δραστική/ κινητική και η διδακτική πράξη, και σε αυτήν την κίνηση ο δάσκαλος συγκινήτωρ (κατά το γεννήτωρ, αυτός που παράγει την κίνηση) και συνδημιουργός. Δεν είναι αυτός που προσφέρει, παρατηρεί ο Gianni Rodari, μια έτοιμη μπουκιά κάθε μέρα, δεν εξημερώνει φώκιες, δεν δαμάζει νεαρά πουλάρια, δεν καταναλώνει μαζί με τους μαθητές του αξίες και πολιτισμό αλλά παράγει μαζί τους γνώση και γνώσεις, στοχασμό, λόγο και τέχνη, αξίες και πολιτισμό.

Το καταναλωτικό πρότυπο

Το σημερινό βιβλίο, όμως, είναι καταναλωτικό και παρασύρει στην κατανάλωση των γνώσεων μαθητή και δάσκαλο. Καταναλωτικό είναι και το σημερινό σχολείο. Αντιγράφει τη σημερινή καταναλωτική στο έπακρο κοινωνία μας. Αλλά ένα βιβλίο καταναλωτικό είναι στατικό, παθητικό, μνημονικό, είναι νεκρό βιβλίο. Οπως στατικό, παθητικό, μνημονικό, νεκρό, δηλαδή, είναι ένα καταναλωτικό σχολείο, και το να προσποιείται ότι είναι ζωντανό δεν το γλιτώνει από τη σήψη που συντελείται κάθε μέρα μπροστά στα μάτια μας (Gianni Rodari).

Ζωντανά μπορούν να είναι μόνον τα βιβλία και τα σχολεία που καλούν τον μαθητή να διοχετεύσει τη ζωτική του ενέργεια σε δημιουργική δράση. Αυτόν τον «δρώντα άνθρωπο» ζήτησαν, από την εποχή του Πλάτωνα ακόμη, οι φιλόσοφοι. Αυτόν οραματίστηκαν και όλες οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις από τις αρχές του αιώνα μας ως σήμερα. Αυτός αποτελεί, πρέπει να αποτελεί, και το όραμα της σημερινής μεταρρύθμισης. Και θα ήταν καθαρό αυτό το όραμα αν σε αυτή τη μεταρρύθμιση ειδικά δεν συγχέονταν μέσα και σκοποί. Αν λ.χ. οι αξιολογήσεις, οι καταργήσεις επετηρίδων και γενικών εξετάσεων και λυκείων κλπ. δεν ανάγονταν σε σκοπούς και αν ο σκοπός, που είναι ο «δρων άνθρωπος» και το δημιουργικό σχολείο, η προσφορά παιδείας δηλαδή και καλλιέργειας, δεν σκιαζόταν από μια καταιγιστική ως καταναλωτική προβολή των μέσων. Ετσι η σημερινή μεταρρύθμιση κινδυνεύει να αποκοπεί από την αλυσίδα και τα οράματα των μεταρρυθμίσεων του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού.

Και όμως το όραμα παραμένει το ίδιο: ο δημιουργικός άνθρωπος που περνάει μέσα από το δημιουργικό σχολείο και το δημιουργικό βιβλίο. Γράφουν στο «Πρακτικό της Επιτροπής» τους οι Α. Δελμούζος, Μ. Τριανταφυλλίδης, Ζ. Παπαντωνίου, Γρ. Ξενόπουλος, Π. Νιρβάνας και οι λοιποί που ανέλαβαν να συντάξουν τα νέα σχολικά βιβλία του 1918: «Τίποτε δεν είναι τόσον ενδιαφέρον και διά μικρούς και διά μεγάλους όσον ο ζωντανός, ο δρων άνθρωπος. Η δράσις ατόμου ή ατόμων εμψυχώνει το παν και αυτή κατ' εξοχήν προκαλούσα συγκίνησιν, θαυμασμόν ή αποστροφήν, προκαλούσα εις μίμησιν ή αποτρέπουσα δύναται κάλλιστα να πραγματώση την αγωγήν».

Κωμικοτραγικές καταστάσεις

Συνάγεται, λοιπόν, από τα παραπάνω ότι είναι ανάγκη να δούμε με καινούργια ματιά το διδακτικό βιβλίο. Είναι ανάγκη να ετοιμάζεται έτσι ώστε να διαλέγεται με το παιδί, να βάζει τον νέο άνθρωπο μπροστά σε προβλήματα και να κινεί τη σκέψη του και την ψυχή του: να συν-κινεί = συγκινεί. Αυτό παρεμβαίνει στην εσωτερική ζωή του σχολείου και τη μετασχηματίζει. Η λεγόμενη/πολυθρύλητη αξιολόγηση έρχεται μετά. Αλλωστε το δραστικό βιβλίο κλείνει μέσα του, εσωτερικεύει δηλαδή, την αξιολόγηση. Προσφορά και αξιολόγηση της γνώσης και της δράσης αποτελούν σώμα και κάθε διαίρεσή τους είναι τεχνητή και επικίνδυνη. Και οδηγεί σε καταστάσεις κωμικοτραγικές. Διαβάστε λ.χ. τι περιέχεται σε σχολικό εγχειρίδιο το οποίο συμβουλεύει τους καθηγητές της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης πώς να «αξιολογούν» (!) ένα λογοτεχνικό κείμενο. Γράφει απευθυνόμενο στους μαθητές (1):

Βάλτε ένα Χ στο αντίστοιχο τετραγωνάκι αν νομίζετε ότι το περιεχόμενο των παρακάτω προτάσεων είναι σωστό ή λανθασμένο (2).

ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ

1. Ο Κωνσταντίνος έπεισε την οικογένειά του να παντρέψουν την Αρετή στα ξένα με το επιχείρημα ότι έτσι θα επεκταθούν οι εμπορικές επιχειρήσεις τους.

2. Η Αρετή δε συμμετέχει στο οικογενειακό συμβούλιο επειδή είναι μικρή στην ηλικία.

3. Η Αρετή χαίρεται που βλέπει ξαφνικά μπροστά της τον Κωνσταντή.

Τα σχόλια δικά σας. Δυο λόγια μόνον: Διαπράττουμε, υποστηρίζει ο Gustave Lanson, παιδαγωγικό σφάλμα που παραμορφώνει τη διδασκαλία της λογοτεχνίας ­ και όχι μόνον ­ με τέτοιες αξιολογήσεις. Το έργο διαιωνίζεται με την ανάγνωση που είναι μια ενέργεια συγχρόνως ατομική και κοινωνική. Είναι σφάλμα δηλαδή να εκλαμβάνουν οι μαθητές την τέχνη ­ τέχνη είναι η λογοτεχνία ­ ως συνηθισμένη ύλη του αναλυτικού προγράμματος που πρέπει να τη διατρέξουν επιφανειακά, για να μην αποτύχουν στις εξετάσεις• με τον κίνδυνο, προσθέτει ο Lanson, όπως και για όλα τα υπόλοιπα, όχι μόνον να μην την ξανασκεφθούν σε όλη τους τη ζωή αλλά να την αηδιάσουν για όλη τους τη ζωή (3).

Ακούει κανείς;

(1). Αξιολόγηση των μαθητών της Α' Λυκείου στα φιλολογικά μαθήματα, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1997.

(2). Το κείμενο που «αξιολογείται» με αυτόν τον βάναυσο τρόπο είναι η γνωστή παραλογή «Του Νεκρού Αδελφού» («Μάνα με τους εννιά σου γιους και με τη μια σου κόρη...»).

(3). Clement Moisan, Η λογοτεχνική ιστορία, μετάφραση Αριστέα Παρίση, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1992, σ. 99.

Ο κ. Χρίστος Λ. Τσολάκης ήταν καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και αντιπρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.