Γραμματική: Τα είδη των προτάσεων ως προς τη δομή. [Ε', ΣΤ' τάξη, Γραμματική]

Το στερεό που βλέπετε στην εικόνα ονομάζεται ρομβοκυβοοκτάεδρο, και το  κατασκεύασε για πρώτη φορά ο Αρχιμήδης. Έγινε ευρύτερα γνωστό όμως κατά τη  διάρκεια της Αναγέννησης, όταν δημοσιεύθηκε από τον ζωγράφο και μαθηματικό  Luca Pacioli (1445–1514). Αρχίζοντας από το τετράγωνο που φαίνεται στην  κορυφή, προσθέτουμε ―με την κατάλληλη διάταξη― τρίγωνα και τετράγωνα μέχρι  να σχηματίσουμε αυτό το πολύπλοκο στερεό. 

Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τη δομή της πρότασης: Αν τη δούμε ως αφήγηση, μπορούμε να επιλέξουμε, ανάλογα με το είδος της δραστηριότητας που παρουσιάζουμε, ποιες και πόσες οντότητες θα συμπεριλάβουμε σ’ αυτήν. Κάθε φορά που προσθέτουμε μια νέα οντότητα ή έναν προσδιορισμό χρόνου, τόπου κτλ, η αφήγησή μας γίνεται πιο πολύπλοκή. Αυτό σημαίνει ότι μια πρόταση μπορεί να είναι απλή, ή να γίνει σύνθετη, επαυξημένη, ή σύνθετη και επαυξημένη. 

Αν επιλέξουμε η πρότασή μας να περιέχει μόνο τους… βασικούς μετέχοντες, τότε τη χαρακτηρίζουμε ΑΠΛΗ.

Μερικά παραδείγματα:

1.  Ο διαιτητής ήταν δικός μας.
2.  Ο Νίκος αγόρασε διαμέρισμα.
3.  Ο Γιάννης θα πάει στην Πάτρα.
4.  Ο Άρης χάρισε ένα βιβλίο στη Λουκία.

Δεν είναι δυνατό όμως να περιοριστεί η ανθρώπινη σκέψη σε απλές προτάσεις. Σκεφτείτε έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι θα επικοινωνούσαν μόνο μ’ αυτές… Ή σκεφτείτε –ακόμη χειρότερο-- έναν διεστραμμένο δικτάτορα που θα αποφάσιζε να επικοινωνούν οι υπήκοοί του (να γράφουν και να μιλούν) μόνο με απλές προτάσεις! Φαντάζεστε τι θα μπορούσε να συμβεί; Πραγματικός εφιάλτης…

Πώς μπορούμε να διευρύνουμε μια απλή πρόταση; 

Έχουμε τέσσερις τρόπους:

1. Μπορούμε να προσθέσουμε υποκείμενα ή/και κατηγορούμενα.

2. Μπορούμε να προσθέσουμε υποκείμενα ή/και αντικείμενα (άμεσα ή έμμεσα).

3. Μπορούμε επισυνάψουμε προσδιορισμούς στο υποκείμενο, στο ρήμα, στο αντικείμενο, ή στο κατηγορούμενο (σε ένα απ’ αυτά ή σε όλα συγχρόνως).

4. Μπορούμε να κάνουμε συγχρόνως το 1, το 2, και το 3.

Ποιο θα είναι το αποτέλεσμα;

< Αν προσθέσουμε --ανάλογα βέβαια με το είδος της σύνταξης-- υποκείμενα, αντικείμενα και κατηγορούμενα (1, 2), η πρόταση θα γίνει ΣΥΝΘΕΤΗ.
< Αν επισυνάψουμε προσδιορισμούς (3), η πρόταση θα γίνει ΕΠΑΥΞΗΜΕΝΗ.
< Και αν κάνουμε, μέσα στην ίδια πρόταση, το 1, το 2, και το 3, τότε θα έχουμε μια πρόταση ΣΥΝΘΕΤΗ ΚΑΙ ΕΠΑΥΞΗΜΕΝΗ.

Πώς μπορούμε να κάνουμε μια απλή πρόταση σύνθετη;

Έχουμε δύο τρόπους: Αρκεί να προσθέσουμε μόνο υποκείμενα, μόνο κατηγορούμενα (προσοχή: κατηγορούμενα), ή και τα δύο.

• Η Μαρία και η Μαργαρίτα γελάνε.
• Η Μαρία, ο Γιώργος, ο Γιάννης και η Μαργαρίτα ήταν φίλοι.
• Η Μαρία είναι όμορφη και έξυπνη.
• Η Κατερίνα είναι ψηλή, όμορφη και έξυπνη.

Βλέπετε ότι προσθέτουμε ισοδύναμες φράσεις, που λειτουργούν ως υποκείμενα και ως κατηγορούμενα, και επεκτείνουμε την πρόταση προς τα αριστερά  του υποκειμένου και προς τα δεξιά  του κατηγορουμένου.

Μπορούμε να προσθέτουμε ισοδύναμες φράσεις, που λειτουργούν ως υποκείμενακαι ως αντικείμενα, και επεκτείνουμε την πρόταση προς τα αριστερά του υποκειμένου και προς τα δεξιά του αντικειμένου.

•  Ο Έκτορας τηλεφώνησε στη Μαρία και τον Δημήτρη.
•  Ο Έκτορας και ο Άρης συνάντησαν τον Νίκο και τον Γιώργο. 

Πώς μπορούμε να κάνουμε μια απλή πρόταση επαυξημένη; 

Αρκεί να επισυνάψουμε προσδιορισμούς στο υποκείμενο, στο ρήμα, στα συμπληρώματα του ρήματος, στο κατηγορούμενο, ή σε όλα συγχρόνως.

•  Το φαγητό ήταν πολύ καλό.
•  Ένα καλό βιβλίο είναι πάντα πολύτιμος φίλος.
•  Τα καλά κορίτσια πηγαίνουν στον παράδεισο.
•  Πηγαίνουμε στη Σίφνο με το πλοίο της γραμμής.
•  Ο Άρης είδε χθες τον Σαράντο και τη Γιώτα στο σπίτι τους, στο Ίλιον.
•  Ο Έκτορας φτιάχνει πολύ όμορφα σχέδια καραβιών.
•  Ο Έκτορας είναι πολύ έξυπνος.
•  Ο Έκτορας είναι πάρα πολύ έξυπνος.
•  Ο Έκτορας είναι, δραστήριος, αποτελεσματικός, και πάρα πολύ έξυπνος.

Μπορεί μια πρόταση να είναι συγχρόνως σύνθετη και επαυξημένη; 

1. Αφού μπορούμε να κάνουμε σύνθετη μια απλή πρόταση (προσθέτοντας ισοδύναμες φράσεις, που λειτουργούν ως υποκείμενα, ως αντικείμενα, ή ως κατηγορούμενα),

2. και αφού μια απλή πρόταση μπορεί να γίνει επαυξημένη (επισυνάπτοντας προσδιορισμούς στο υποκείμενο, το αντικείμενο, το ρήμα, και το κατηγορούμενο),

3. έχουμε τη δυνατότητα να προσθέσουμε ισοδύναμες φράσεις και συγχρόνως να επισυνάψουμε σ’ αυτές προσδιορισμούς. Η πρόταση που προκύπτει είναι σύνθετη και επαυξημένη.

• Ο Γιώργος θα αγοράσει ένα οικόπεδο. (Απλή πρόταση).
• Ο Γιώργος και ο Νίκος θα αγοράσουν ένα οικόπεδο. (Σύνθετη πρόταση).
• Ο Γιώργος θα αγοράσει ένα οικόπεδο στον Άγιο Στέφανο. (Επαυξημένη πρόταση).
• Ο Γιώργος, ο γιατρός, και ο φίλος του ο Νίκος θα αγοράσουν ένα οικόπεδο στον Άγιο Στέφανο, κοντά στον σταθμό του τρένου. (Σύνθετη και επαυξημένη πρόταση).

Ποιες είναι οι ελλειπτικές προτάσεις; 

ΕΛΛΕΙΠΤΙΚΕΣ λέγονται οι προτάσεις από τις οποίες παραλείπουμε μία ή περισσότερες από τις φράσεις που θα έπρεπε κανονικά να περιέχουν.

Έχετε ακούσει τη φράση: τα ευκόλως εννοούμενα παραλείπονται. Αυτό ακριβώς συμβαίνει με τις ελλειπτικές προτάσεις.

1.    Με το ψάρι πάει το λευκό κρασί• με το κυνήγι (πάει), το κόκκινο.
2.   Ο πρώτος είναι τα πάντα• ο δεύτερος (είναι), τίποτα.
3.   Άλλος για Χίο τράβηξε, άλλος (τράβηξε) για Μυτιλήνη.
4.   Α --- Ποιος χτυπάει πάλι το κουδούνι;
        Β --- (Το κουδούνι το χτυπάει) ο ταχυδρόμος.
5.   Α --- Πότε φεύγεις για διακοπές;
        Β --- (Φεύγω για διακοπές) την Παρασκευή.
6.   Α --- Θα μου δώσεις το τηλέφωνό σου;
        Β --- Ναι (θα σου δώσω το τηλέφωνό μου).

Οι ελλειπτικές προτάσεις έχουν «αδικηθεί» από τη Γραμματική του σχολείου.

Ο ρόλος τους όμως στον γραπτό και στον προφορικό μας λόγο είναι πολύ σημαντικός. 

Πηγή:  Άρης Γιαβρής, Η Γραμματική για Ταξιδιώτες, http://www.arisgiavris.gr

Σχετικές αναρτήσεις:

- Γραμματική:  Όλες οι αναρτήσεις.